====== Tajna historia Mongołów ======
**Tajna historia Mongołów (//Mongołun ni'ucza tobcza'an//)** – anonimowa kronika z 1240 stanowiąca najstarszy znany zabytek piśmiennictwa mongolskiego. Została spisana w alfabecie ujgurskim. Stanowi podstawowe dzieło do badań nad językiem, kulturą materialną i historią Mongołów.

Według źródeł chińskich powstała na zamówienie rodziny panującej w imperium mongolskim po śmierci Czyngis-chana, co jednak z racji niepochlebnych opinii o nim i o jego następcy Ugedeju, które w niej padają, wielu współczesnych autorów podaje w wątpliwość. Zdaniem Lwa Gumilowa kronika była w znaczniej mierze pamfletem politycznym, zaś jej autor związany był najprawdopodobniej z Temüge Otcziginem i stronnictwem mongolskiej arystokracji wojskowej. Spisany pismem ujgurskim oryginał nie zachował się. Tuż po upadku w 1368 mongolskiej dynastii Yuan, kronikę zapisano w transkrypcji chińskiej i dołączono do niej streszczenie w języku chińskim. Ta wersja, powstała jako pomoc do nauki mongolskiego dla Chińczyków w czasach dynastii Ming, zachowała się do dziś. Utwór traktujący o pochodzeniu Mongołów i ich historii koncentruje się na wydarzeniach z życia Czyngis-chana i jego następcy Ugedeja. Dzieło zawiera nie tylko kronikę historyczną ukazującą proces powstawania imperium, ale mieści w sobie też fragmenty nasycone poetyckimi przenośniami i żywe partie dialogowe.

Bazując na zapisanej w chińskiej transkrypcji wersji //Tajnej historii Mongołów//, mongolski uczony Łabsan Dandzan w XVII wieku powtórnie zapisał większość kroniki w alfabecie mongolskim, dokonał też uwspółcześnienia języka i licznych skrótów. Chińskie streszczenie //Tajnej historii Mongołów// bazujące na wersji z XIV wieku wydano w Chinach w XIX wieku.

Pierwszym Europejczykiem, który podjął studia nad //Tajną historią Mongołów//, był rosyjski sinolog o. Palladiusz (1817 – 1878), który przetłumaczył na rosyjski i wydał w 1866 chińskie streszczenie //Historii// z XIV w. Później dokonał on także transkrypcji całego dzieła z zapisu chińskiego na język rosyjski, praca ta jednak nie została opublikowana.

W Japonii pierwszy przekład //Historii//, którego autorem był Naka, wydano w 1907, a w Europie Zachodniej pierwszy przekład opublikował niemiecki mongolista i sinolog Erich Haenisch w 1940. Haenisch był także autorem pierwszej transkrypcji //Historii// na alfabet łaciński (1937). Polskie tłumaczenie //Historii// autorstwa Stanisława Kałużyńskiego ukazało się w 1970. Obecnie utwór zaliczany jest do klasyki literatury mongolskiej.
===== Zobacz też =====
  * [[Druga Era]]
  * [[Wielkie Imperium Mongolskie]]
  * [[Czyngis Chan]]