Mongolopedia Wolna Encyklopedia

Napisz więc to, co widziałeś, i to, co jest, i to, co potem musi się stać.

Narzędzia użytkownika

Narzędzia witryny

Ślad:
czyngis_chan

Różnice

Różnice między wybraną wersją a wersją aktualną.

Odnośnik do tego porównania

Poprzednia rewizja po obu stronach Poprzednia wersja
Nowa wersja 		Poprzednia wersja
czyngis_chan [2011/08/24 08:41]
patryk 		czyngis_chan [2015/05/30 12:10] (aktualna)
patryk [Temudżin Czyngis-chanem]
Linia 1: Linia 1:
-<WRAP center round tip 60%> 
-To jest dopiero zalążek artykułu. Jeżeli możesz rozbuduj go. 
-</WRAP> 
- 
 ====== Czyngis Chan ====== ====== Czyngis Chan ======
 **Czyngis Chan Dżyngis-chan**, do 1206 **Temudżyn** (ur. w 1155 (wg źródeł muzułmańskich) lub 1162 (wg źródeł chińskich i mongolskich) w Deliün Bołdak, rejon obecnej Czyty na [[Republika Syberysjka|Syberii]] - zm. 18 sierpnia 1227 (IPA: [ʧiŋɡis xaːn]) - twórca [[Wielkie Imperium Mongolskie|Wielkiego Imperium Mongolskiego]] w Trzecim Świecie. Uważany za jednego z największych władców mongolskich. Jego narodziny zapoczątkowują Drugą Erę Świata.\\ **Czyngis Chan Dżyngis-chan**, do 1206 **Temudżyn** (ur. w 1155 (wg źródeł muzułmańskich) lub 1162 (wg źródeł chińskich i mongolskich) w Deliün Bołdak, rejon obecnej Czyty na [[Republika Syberysjka|Syberii]] - zm. 18 sierpnia 1227 (IPA: [ʧiŋɡis xaːn]) - twórca [[Wielkie Imperium Mongolskie|Wielkiego Imperium Mongolskiego]] w Trzecim Świecie. Uważany za jednego z największych władców mongolskich. Jego narodziny zapoczątkowują Drugą Erę Świata.\\
Linia 11: Linia 7:
 Znana jest nazwa miejsca, w którym się urodził - Deli'un Bodak, jednak co najmniej dwa wzgórza w Mongolii noszą tę nazwę. Imię otrzymał po tatarskim wodzu Temudżinie Ügu, którego przed narodzinami Czyngis-chana wziął do niewoli jego ojciec. Temudżin urodził się w - szeroko pojętej - mongolskiej rodzinie panującej, lecz w pierwszych latach jego życia (a może bezpośrednio przed jego narodzinami) jej władza upadła. Po śmierci chana Kutuły głową rodu (a przynajmniej znacznej jego części) został ojciec Temudżina - Jesügej. Nie nosił on już jednak tytułu chana, a jego władza była zapewne znacznie słabsza niż poprzedników. Znana jest nazwa miejsca, w którym się urodził - Deli'un Bodak, jednak co najmniej dwa wzgórza w Mongolii noszą tę nazwę. Imię otrzymał po tatarskim wodzu Temudżinie Ügu, którego przed narodzinami Czyngis-chana wziął do niewoli jego ojciec. Temudżin urodził się w - szeroko pojętej - mongolskiej rodzinie panującej, lecz w pierwszych latach jego życia (a może bezpośrednio przed jego narodzinami) jej władza upadła. Po śmierci chana Kutuły głową rodu (a przynajmniej znacznej jego części) został ojciec Temudżina - Jesügej. Nie nosił on już jednak tytułu chana, a jego władza była zapewne znacznie słabsza niż poprzedników.
 ===== Młodość ===== ===== Młodość =====
 +<WRAP 320px right>
 +
 +|{{:b1id.jpg?300}}|
 +|Temudżyn wraz z bratem Kasarem zabija skonfliktowanego z nimi Bektera|
 +
 +</WRAP>
 Gdy miał 8 lub 9 lat, ojciec zeswatał go ze starszą o rok Börte, córką Deja Mądrego, wodza Ongiratów. Zgodnie z mongolskim obyczajem Jesügej odwiózł Temudżina do domu jego przyszłego teścia i tam pozostawił. Jego pobyt u Ongiratów trwał jednak tylko kilka dni, gdyż Jesügej zmarł bezpośrednio po powrocie, prawdopodobnie otruty przez spotkanych po drodze Tatarów. Przed śmiercią zdążył jeszcze nakazać jednemu ze swych dostojników - Mönglikowi, sprowadzenie syna do obozu. Temudżin formalnie przejął władzę nad rodem (choć przypuszczalnie nie był najstarszym synem), ale rzeczywistą władzę sprawowała jego matka. Wkrótce na skutek sporów Höelün z wdowami po jednym z poprzednich chanów - Ambakaju, orda Jesügeja rozpadła się i następne kilka lat Temudżin przeżył w biedzie z matką i braćmi. Gdy miał 8 lub 9 lat, ojciec zeswatał go ze starszą o rok Börte, córką Deja Mądrego, wodza Ongiratów. Zgodnie z mongolskim obyczajem Jesügej odwiózł Temudżina do domu jego przyszłego teścia i tam pozostawił. Jego pobyt u Ongiratów trwał jednak tylko kilka dni, gdyż Jesügej zmarł bezpośrednio po powrocie, prawdopodobnie otruty przez spotkanych po drodze Tatarów. Przed śmiercią zdążył jeszcze nakazać jednemu ze swych dostojników - Mönglikowi, sprowadzenie syna do obozu. Temudżin formalnie przejął władzę nad rodem (choć przypuszczalnie nie był najstarszym synem), ale rzeczywistą władzę sprawowała jego matka. Wkrótce na skutek sporów Höelün z wdowami po jednym z poprzednich chanów - Ambakaju, orda Jesügeja rozpadła się i następne kilka lat Temudżin przeżył w biedzie z matką i braćmi.
  
Linia 21: Linia 23:
 W 1182 z niewyjaśnionych przyczyn rozstali się we wrogiej atmosferze. Dżamuka miał wedle [[Tajna historia Mongołów|Tajnej historii Mongołów]] wypowiedzieć zdanie: Załóżmy obóz tuż koło góry! Niechaj nasi koniuchowie mają namioty! Załóżmy obóz tuż koło rzeki! Niechaj nasi owczarze i pasący jagnięta mają pożywienie. Zdezorientowany Temudżin poprosił matkę o jego wyjaśnienie, jednak szybciej odpowiedziała Börte, twierdząc, że Dżamuka już się nimi przesycił i należy go porzucić. Temudżin posłuchał jej rady i nie zatrzymał się na noc we wspólnym obozie, lecz wraz ze swymi ludźmi oddzielił się od niego i własny obóz rozłożył dopiero następnego dnia. W 1182 z niewyjaśnionych przyczyn rozstali się we wrogiej atmosferze. Dżamuka miał wedle [[Tajna historia Mongołów|Tajnej historii Mongołów]] wypowiedzieć zdanie: Załóżmy obóz tuż koło góry! Niechaj nasi koniuchowie mają namioty! Załóżmy obóz tuż koło rzeki! Niechaj nasi owczarze i pasący jagnięta mają pożywienie. Zdezorientowany Temudżin poprosił matkę o jego wyjaśnienie, jednak szybciej odpowiedziała Börte, twierdząc, że Dżamuka już się nimi przesycił i należy go porzucić. Temudżin posłuchał jej rady i nie zatrzymał się na noc we wspólnym obozie, lecz wraz ze swymi ludźmi oddzielił się od niego i własny obóz rozłożył dopiero następnego dnia.
 ==== Temudżin Czyngis-chanem ==== ==== Temudżin Czyngis-chanem ====
 +<WRAP 330px right>
  
 +|{{:0v6h.jpg?300}}|
 +|Temudżyn modlący się do Tengera w typowy dla Mongołów sposób- z gołą głową i z pasem zarzuconym na ramiona|
 +
 +</WRAP>
 Bezpośrednio po odejściu Dżamuki, do Temudżina zaczęli się przyłączać liczni, drobni wodzowie ze swoimi oddziałami i wkrótce ogłosili go Czyngis-chanem. Tajna historia Mongołów przedstawia to wydarzenie jako nagłe (wedle interpretacji Lwa Gumilowa miało ono miejsce dzień po rozstaniu z Dżamuką) i nie wspomina żadnych dyskusji towarzyszących wyborowi. Inne źródła mówią jednak, że Temudżin nie był jedynym kandydatem i przed nim władzę chana proponowano jego kuzynom Secze-bekiemu i Tajczu - prawnukom Kabuł-chana oraz jego wnukowi Ałanowi. Dopiero gdy oni kolejno odmówili, zwrócono się do Temudżina, który propozycję przyjął. Przyznanie tytułu nowemu chanowi miał ogłosić syn Mönglika, wielki szaman - Kököczü Teb-Tengri. Tytuł ten miał oznaczać władcę Mongołów, a w istocie czynił Temudżina jedynie pretendentem do tej władzy - podlegali mu jedynie ci, którzy dobrowolnie złożyli przysięgę wierności. Przysięga ta stanowiła zalążek jasy - prawa Wielkiej Ordy. Zawierała zestaw obowiązków żołnierza: uczestnictwo w wojnach i polowaniach oraz kary za nieposłuszeństwo: na wojnie śmierć, a w czasie pokoju pozbawienie majątku i rodziny oraz wygnanie. Bezpośrednio po odejściu Dżamuki, do Temudżina zaczęli się przyłączać liczni, drobni wodzowie ze swoimi oddziałami i wkrótce ogłosili go Czyngis-chanem. Tajna historia Mongołów przedstawia to wydarzenie jako nagłe (wedle interpretacji Lwa Gumilowa miało ono miejsce dzień po rozstaniu z Dżamuką) i nie wspomina żadnych dyskusji towarzyszących wyborowi. Inne źródła mówią jednak, że Temudżin nie był jedynym kandydatem i przed nim władzę chana proponowano jego kuzynom Secze-bekiemu i Tajczu - prawnukom Kabuł-chana oraz jego wnukowi Ałanowi. Dopiero gdy oni kolejno odmówili, zwrócono się do Temudżina, który propozycję przyjął. Przyznanie tytułu nowemu chanowi miał ogłosić syn Mönglika, wielki szaman - Kököczü Teb-Tengri. Tytuł ten miał oznaczać władcę Mongołów, a w istocie czynił Temudżina jedynie pretendentem do tej władzy - podlegali mu jedynie ci, którzy dobrowolnie złożyli przysięgę wierności. Przysięga ta stanowiła zalążek jasy - prawa Wielkiej Ordy. Zawierała zestaw obowiązków żołnierza: uczestnictwo w wojnach i polowaniach oraz kary za nieposłuszeństwo: na wojnie śmierć, a w czasie pokoju pozbawienie majątku i rodziny oraz wygnanie.
  
Linia 44: Linia 51:
 Dat z Tajnej historii Mongołów broni Lew Gumilow, uzasadniając je właśnie wiekiem synów Czyngis-chana, a także uzasadniając lukę w jego życiorysie kilkunastoletnią niewolą dżurdżeńską, którą mongolscy kronikarze chcieli - jego zdaniem - ukryć. Jedyną występującą we wczesnych źródłach informacją bezpośrednio kwestionującą tę chronologię jest wiek Dżocziego, który w chwili śmierci w 1227 roku miał mieć trzydzieści kilka lat. Mógłby się zatem urodzić najwcześniej pod koniec lat 80., co jednak zupełnie nie zgadza się z wiekiem pozostałych synów Temudżina. Dat z Tajnej historii Mongołów broni Lew Gumilow, uzasadniając je właśnie wiekiem synów Czyngis-chana, a także uzasadniając lukę w jego życiorysie kilkunastoletnią niewolą dżurdżeńską, którą mongolscy kronikarze chcieli - jego zdaniem - ukryć. Jedyną występującą we wczesnych źródłach informacją bezpośrednio kwestionującą tę chronologię jest wiek Dżocziego, który w chwili śmierci w 1227 roku miał mieć trzydzieści kilka lat. Mógłby się zatem urodzić najwcześniej pod koniec lat 80., co jednak zupełnie nie zgadza się z wiekiem pozostałych synów Temudżina.
 ==== Mongolska wojna domowa ==== ==== Mongolska wojna domowa ====
 +<WRAP 330px right>
 +
 +|{{:qayx.jpg?300}}|
 +|Wierny przyjaciel Dżelme ratuje rannego Temudżyna podczas walk z Najmanami|
 +
 +</WRAP>
 Sytuacja zmieniła się w roku 1201, gdy powstała, skierowana przeciw Czyngis-chanowi i Ong-chanowi, koalicja plemion mongolskich, tatarskich i najmańskich. Obrała ona swoim wodzem Dżamukę, nadając mu tytuł Gurchana: chana powszechnego. Koalicja ta rozpadła się wprawdzie już podczas pierwszej bitwy pod Köjten, nie zatrzymało to jednak wojny. Tym razem, wszystkie strony konfliktu: Najmanowie, Dżamuka i Czyngis-chan, dążyły do ostatecznego rozstrzygnięcia. Po bitwie Czyngis-chan ruszył w pościg za Tajczutami, których rozbił i przyłączył do swojej ordy, a Ong-chan - za Dżamuką. Nic nie wiadomo o rezultatach tego drugiego pościgu, ale rok później Dżamuka stał się ważnym doradcą Ong-chana. Sytuacja zmieniła się w roku 1201, gdy powstała, skierowana przeciw Czyngis-chanowi i Ong-chanowi, koalicja plemion mongolskich, tatarskich i najmańskich. Obrała ona swoim wodzem Dżamukę, nadając mu tytuł Gurchana: chana powszechnego. Koalicja ta rozpadła się wprawdzie już podczas pierwszej bitwy pod Köjten, nie zatrzymało to jednak wojny. Tym razem, wszystkie strony konfliktu: Najmanowie, Dżamuka i Czyngis-chan, dążyły do ostatecznego rozstrzygnięcia. Po bitwie Czyngis-chan ruszył w pościg za Tajczutami, których rozbił i przyłączył do swojej ordy, a Ong-chan - za Dżamuką. Nic nie wiadomo o rezultatach tego drugiego pościgu, ale rok później Dżamuka stał się ważnym doradcą Ong-chana.
  
Linia 124: Linia 137:
 W dalszych latach wszyscy bracia pełnili funkcje dowódcze w armii Czyngis-chana. Najmocniejszą pozycję zdobył, pomimo kilku konfliktów z bratem, Kasar, którego potomkowie byli w protokole imperium uznawani za równych synom Czyngis-chana. W dalszych latach wszyscy bracia pełnili funkcje dowódcze w armii Czyngis-chana. Najmocniejszą pozycję zdobył, pomimo kilku konfliktów z bratem, Kasar, którego potomkowie byli w protokole imperium uznawani za równych synom Czyngis-chana.
 ==== Żony i dzieci ==== ==== Żony i dzieci ====
 +<WRAP 330px right>
 +
 +|{{:ixdn.jpg?300}}|
 +|Czyngis chan spędzający czas z wnukami|
 +
 +</WRAP>
 Pierwszą żoną Temudżina była Börte. W późniejszym czasie Czyngis-chan poślubił wiele innych kobiet i miał z nimi nieznaną, lecz dużą, liczbę dzieci. Jednak jedynie synowie Börte: Dżoczi, Czagataj, Ugedej i Tołuj byli uznani za dziedziców władcy. Czyngis-chan uznał za swoje wszystkie jej dzieci, mimo że co najmniej w przypadku najstarszego Dżocziego jego ojcostwo było wątpliwe. Pierwszą żoną Temudżina była Börte. W późniejszym czasie Czyngis-chan poślubił wiele innych kobiet i miał z nimi nieznaną, lecz dużą, liczbę dzieci. Jednak jedynie synowie Börte: Dżoczi, Czagataj, Ugedej i Tołuj byli uznani za dziedziców władcy. Czyngis-chan uznał za swoje wszystkie jej dzieci, mimo że co najmniej w przypadku najstarszego Dżocziego jego ojcostwo było wątpliwe.
  
Linia 136: Linia 155:
   * 1202 - podbicie plemion tatarskich   * 1202 - podbicie plemion tatarskich
   * 1203 - zwycięska wojna z Kereitami.   * 1203 - zwycięska wojna z Kereitami.
-  * 1205 - bitwa nad Irtyszem, zwycięstwo nad Najmanami i Merkitami.+  * 1205 - [[bitwa nad Irtyszem]], zwycięstwo nad Najmanami i Merkitami.
   * 1206 - wielki kurułtaj zebrany u źródeł Ononu uznaje Czyngis-chana kaganem, formalne uznanie jego władzy przez wszystkie ludy, które znalazły się pod jego panowaniem.   * 1206 - wielki kurułtaj zebrany u źródeł Ononu uznaje Czyngis-chana kaganem, formalne uznanie jego władzy przez wszystkie ludy, które znalazły się pod jego panowaniem.
   * 1209 - rozpoczęcie pierwszej kampanii poza granicami Mongolii, przeciwko Tanguckiemu państwu Xi Xia   * 1209 - rozpoczęcie pierwszej kampanii poza granicami Mongolii, przeciwko Tanguckiemu państwu Xi Xia
Linia 144: Linia 163:
   * 1220 - zburzenie Samarkandy   * 1220 - zburzenie Samarkandy
   * 1218-1223 - Temudżyn opanował potężne państwo Chorezm.   * 1218-1223 - Temudżyn opanował potężne państwo Chorezm.
-  * 1223 - bitwa nad Kałką; zwycięstwo Mongołów nad wojskami ruskimi i ich sprzymierzeńcami - Połowcami+  * 1223 - [[bitwa nad rzeką Kałką|bitwa nad Kałką]]; zwycięstwo Mongołów nad wojskami ruskimi i ich sprzymierzeńcami - Połowcami
   * 1226 - wojna z Tangutami   * 1226 - wojna z Tangutami
   * 1227 - śmierć podczas oblężenia tanguckiej stolicy   * 1227 - śmierć podczas oblężenia tanguckiej stolicy
Linia 162: Linia 181:
  
 ===== Zobacz też ===== ===== Zobacz też =====
 +  * [[Wielcy Chanowie Mongolii]]
   * [[Rachuba Czasu w Mongolii]]   * [[Rachuba Czasu w Mongolii]]
  
czyngis_chan.1314168098.txt.gz · ostatnio zmienione: 2011/08/23 22:00 (edycja zewnętrzna)

Narzędzia strony

Wszystkie treści w tym wiki, którym nie przyporządkowano licencji, podlegają licencji: CC Attribution-Share Alike 4.0 International
CC Attribution-Share Alike 4.0 International Donate Powered by PHP Valid HTML5 Valid CSS Driven by DokuWiki